Falke Pisano:
niet zo
te worden
geregeerd
door dat

Voor haar projectmatige tentoonstelling in Kunstinstituut Melly, presenteert kunstenaar Falke Pisano een nieuw werk dat voortkomt uit haar onderzoek naar de eerste spaarbank in Rotterdam. De Spaarbank te Rotterdam werd aan het begin van de negentiende eeuw opgericht door een groep welvarende bewoners en een opkomende lokale bourgeoisie. De bank was een initiatief van leden van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen die enkele decennia eerder, in 1784, was opgericht. Het doel van deze stichting was het stimuleren van persoonlijke groei en zelfdiscipline bij burgers uit de arbeidersklasse en financieel kansarmen. ‘t Nut zag de verspreiding van deugd als een manier om een verdeelde samenleving bij elkaar te brengen. Ook de opening van de Spaarbank stond in het teken van deze overtuiging.

Bij het Stadsarchief Rotterdam had Pisano toegang tot notulen van bestuursvergaderingen, verslagen en correspondentie over deze instellingen. Ook bezocht zij regelmatig de website van de familie Engelfriet, met diverse verhalen over de geschiedenis van Rotterdam. Deze en andere literatuur introduceerde haar in de totstandkoming van een burgerlijke samenleving in Nederland rond de eeuwwisseling van de achttiende en negentiende eeuw. De kunstenaar legt uit dat ze door haar onderzoek het zogenaamde burgerlijke 'beschavingsoffensief' van 19e eeuw ontdekte; en dat ze zo de geschiedenis van de Spaarbank in een context kon plaatsen. "Ik richtte me vooral op de manier waarop gemeenschappelijke waarden en wereldbeelden van de elite werden overgebracht via administratieve taal," zegt ze, "die ik toekomstgericht en betuttelend vond en als zodanig ontwrichtend en transformerend voor sociale relaties en instellingen."

In haar nieuwe werk, niet zo / te worden / geregeerd / door dat​, gaat Pisano in op de erfenis en het huidige gewicht van dergelijke standpunten en taal rondom armoedepreventie. Het middelpunt van Pisano's kunstinstallatie is gebaseerd op een doorsnee vergader (of bestuurs-) tafel. Het tafelblad is opgebouwd uit zeven losse panelen. Onder elk paneel bevinden zich unieke gezeefdrukte illustraties. De illustraties tonen acties, ruimtes en momenten van uitwisseling, crisis en controle. In eerste instantie verborgen, zullen de beelden tijdens geplande performances van Pisano gebruikt worden om verschillende verhalen te vertellen. Hiertoe zal ze de tafel al vertellende uit elkaar halen en herordenen. Dit betekent ook dat de performance de basisvorm van de sculptuur verandert, en daarmee de veronderstelde functie van een tafel in relatie tot de macht van besluitvorming.

De performance van de kunstenaar bestaat uit een driedelige monoloog; elk deel wordt tussen september en november één keer per maand door Pisano uitgevoerd. Het eerste deel van de performance focust op de oprichting van de Spaarbank te Rotterdam in 1818 en vormen van verzet tegen deze opgelegde deugd, toen en nu. Het tweede deel draait om de landelijke financiële crisis van 1844, die een publiek debat op gang bracht, waaruit uiteindelijk nieuw beleid, en een moderne benadering van persoonlijke en maatschappelijke verantwoordelijkheden voortkwamen. Een belangrijk gespreksonderwerp was het wetsvoorstel van minister van Financiën Van Hall voor een extra belastingheffing, die echter niet door zou gaan als welvarende Nederlanders een lening van 127 miljoen gulden aan de staat zouden verstrekken door de aankoop van staatsobligaties tegen 3% rente. Het derde deel van Pisano's performance richt zich op 1899, toen de Spaarbank stappen begon te zetten tot uitbreiding. Het bankkantoor werd anders ingedeeld. Er kwamen onder andere loketten om de doorstroom te verbeteren. Zittingen werden niet langer waargenomen door bestuursleden, maar door geschoolde beambten. Hierdoor konden de openingstijden verruimd worden, tot acht uur per dag. Optimalisatie duikt destijds ook op in andere instituten in de samenleving. Of het nou ging om de ontwikkeling van huiskamers in woningen of van sociale welzijnsprogramma's, ruimtelijke en wettelijke regelingen in de samenleving gaven vorm aan instituten als beheerders.

Op zondag 11 juni 2023 zal Pisano, als onderdeel van het openingsweekend van de tentoonstelling, een korte introductie geven over niet zo / te worden / geregeerd / door dat​. Vervolgens zal ze in de zomer verschillende mensen ontmoeten die ervaring hebben met zaken en beleid op het gebied van sparen, schulden en sociale zekerheid. Deze ontmoetingen vinden plaats binnen haar tentoonstelling, waardoor haar sculptuur—en kunstinstallatie—een andere bestemming krijgen. De kunstenaar verwacht dat de gesprekken die daar worden gevoerd, betekenisvolle gevolgen zullen hebben voor haar werk. De uitwisselingen zullen niet alleen het verhaal van het script vormgeven, maar ook haar performance. Ze kunnen bijvoorbeeld van invloed zijn op de standpunten en stemmen die ze aanneemt; op haar lichaamsbeweging en haar gebruik en weergave van de beeldpanelen.

De samenstelling van het nieuwe werk van Pisano zal dus in de loop van de tentoonstellingsperiode van vijf maanden verschillende composities krijgen. Haar kunstinstallatie bevat ook een serie posters met onder andere historische berichten van de Spaarbank en de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen, plus een audiostuk van de kunstenaar. Deze laatste dient als voice-over in de mise-en-scène over veranderende waardesystemen die Pisano’s werk in beeld brengt. Haar aandacht voor de huidige financiële ongelijkheid in Rotterdam motiveert en informeert haar nieuwe werk. Hetzelfde geldt voor haar jarenlange artistieke belangstelling voor veranderende waardesystemen die gemeenschappelijke taal en sociale relaties ondersteunen, transformeren en omverwerpen, evenals burgerlijke instituten.

Pisano's tentoonstelling is vernoemd naar een fragment uit een langere zin in een tekst over 'kritiek', geschreven door Michel Foucault. De kunstenaar splitst geciteerde woorden met regelafbrekingen en zet aan tot interpretaties in de ademhalingen, die worden gemarkeerd door de uitspraak van elk segment: niet zo / te worden / geregeerd / door dat​. Pisano identificeert en benadrukt kritiek als een gesitueerde, contextuele praktijk. Met dit nieuwe werk richt haar kritiek zich op economische 'autonomie' en financiële 'onafhankelijkheid' als leidende principes, termen die veel voorkomen in de kunstensector en evenzeer in relatie tot conservatieve ideeën over welzijn. Dit zijn ideologisch geladen termen die vaak leiden tot holle uitspraken over 'vrijheid' voor zowel romantici, als de arbeidersklasse van een zeer precaire samenleving. Het werk van Pisano, wiens artistieke praktijk zich al bijna twee decennia met taal bezighoudt, is dus een uitnodiging om zinvol te onderzoeken: wie gebruikt deze termen als leidende waarden; wanneer, en waarom; tegen welke prijs.

Voor de kunstenaar is "het maken en presenteren van kunst een manier om publiekelijk na te denken over gevestigde ideeën, gewoonten en instituties." Pisano's artistieke praktijk verhoudt zich voortdurend tot instituten om hun rol in de samenleving te benoemen en uit te dagen. Met niet zo / te worden / geregeerd / door dat​, begint ze een nieuwe werkcyclus, waarmee ze historische en hedendaagse vormen en domeinen van bestuur verkent; hoe deze in het verleden zijn ontregeld, hoe deze vandaag ontwricht zouden kunnen worden.

Falke Pisano niet zo / te worden / geregeerd / door dat​ is gecureerd door Sofía Hernández Chong Cuy en georganiseerd door Julija Mockute. Haar op performance gebaseerde tentoonstelling wordt gepresenteerd in de projectruimte op de tweede verdieping van Kunstinstituut Melly. Deze ruimte is ontstaan in 2020; daarvoor was dit het kantoor van de directeur en een vergaderruimte. Pisano werd uitgenodigd om dit nieuwe werk te realiseren als onderdeel van Anchored, een tentoonstellingsreeks gericht op het gebouw, de straat en de buren en omgeving van de instelling. Deze serie pleit ervoor dat het maken van een betekenisvolle transformatie zowel historisch bewustzijn als begrip van het heden vereist. Twee eerdere projecten uit deze tentoonstellingsreeks, die ook in deze projectruimte te zien waren, werden gemaakt door kunstenaar Sam Samiee en kunstenaar Michel Huijben en gecureerd door respectievelijk Vivian Ziherl en Sofía Hernández Chong Cuy. Andere projecten van Anchored in afgelopen jaren waren onder meer documentatie displays over andere negentiende-eeuwse ontwikkelingen in de straat van Kunstinstituut Melly. Deze zijn ontwikkeld door onderzoek bij het Rotterdams Stadsarchief onder leiding van Wendy van Slagmaat-Bos en bevatten een ter ziele gegaan museum en een gesloopte botanische tuin.

Met dank aan Peter Graafland / Mesh Print Club voor het zeefdrukken